بازی درمانی در کودکان اوتیستیک

تحقیق علمی:
بررسی اثربخشی بازی درمانی هدایتی بر سطح عملکرد ارتباطی – اجتماعی در کودکان مبتلا به اختلالات طیف اتیسم

محققین:

سعید لطفی، کارشناسی ارشد روانشناسی عمومی دانشگاه علوم تحقیقات

مریم بیابانیان، کارشناسی ارشد روانشناسی عمومی داشنگاه علامه طباطبایی

چکیده :
مقدمه : اختلال طیف اتیسم به عنوان یکی از مهم ترین اختلال هاز کودکی عبارت است از مجموعه ای از اختلال های عصبی تحولی که در سراسر زندگی انسان ادامه دارد (ماتسون و ریوت ، 2008). از این رو پژوهش حاضر به هدف بررسی اثربخشی بازی درمانی هدایتی بر سطح عملکرد ارتباطی – اجتماعی در کودکان مبتلا به اختلالات طیف اتیسم انجام شده است.
روش: پژوهش از نوع نیمه تجربی با پیش آزمون ، پس آزمون و کنترل است. جامعه آماری: شامل کلیه کودکان مبتلا به اختلالات طیف اتیسم مراجعه کننده به مرکز توانبخشی باران مهر می باشد. نمونه : شامل 10 نفر از کودکان مبتلا به اتیسم سطح 2 می باشند که به روش نمونه گیری تصادفی در دو گروه آزمایش و گواه قرار گرفتند. جلسات به صورت
برگزار گردید. ابزار مورد پژوهش آزمون مهارت های اجتماعی واینلند ، پرسشنامه علایق کودک است. داده ها با نرم افزار (SPSS) و روش آماری کوواریانس تحلیل شدند. یافته ها: نشان داد بازی درمانی هدایتی بر سطح عملکرد ارتباطی – اجتماعی موثر است.
نتیجه گیری: می توان گفت که بازی درمانی هدایتی به دلیل بهبود عملکرد ارتباطی کودکان و افزایش مهارتهای اجتماعی آنها درمان موثری است.
واژگان کلیدی: بازی درمانی هدایتی، عملکرد ارتباطی – اجتماعی، کودکان مبتلا به اختلالات طیف اتیسم

مقدمه
اختلال طیف اتیسم به عنوان یکی از مهم ترین اختلال های کودکی عبارت است از مجموعه ای از اختلال های عصبی تحولی که در سراسر زندگی انسان ادامه دارد (ماتسون و ریوت ، 2008). ویژگی های اختلال اتیسم نقص در مهارت های ارتباطی و اجتماعی (دافی و هلی ، 2011؛ لانواس و سلادزک ، 2011) ، وجود رفتارهای کلیشه ای ( مک دونالد و همکاران، 2007)، نقص در کارکردهای اجرایی ( رابینسون، گودارد، دریتچل، ویسلی، هولین، 2009)، ناتوانی های هوشی (بن اتزچاک و زاچر، 2007)، رفتارهای چالشی (ماتسون و مینشاو، 2007) و آسیب های روانی (ماتسون و نبل اسچوالم ، 2007) می باشد.
مشکلات ارتباطی، تعامل اجتماعی و رفتاری کودکان مبتلا به اختلالات طیف اتیسم ، نه تنها این افراد را در تمام عمرشان تحت تاثیر قرار می دهد، بلکه بر والدین آنها که نقش موثر و بارزی در رشد کودک دارند نیز تاثیر می گذارد. (کراست 2012).
تولد هر کودک با نیازهای خاص، مشکلات زیادی را برای والدین به همراه دارد که از آن جمله می توان به استرس و افسردگی اشاره کرد (ایسنور، باکر، باچر ، 2005)
اختلال در مهارت های اجتماعی شناخته شده ترین و اساسی ترین ویژگی اختلال اتیسم (ویتب ، ک.ینگ و اسکاهیل ، 2007) و شاید بتوان گفت پایدارترین ویژگی این اختلال از دوران کودکی تا بزرگسالی است (بدلی- برون ، مورفی و وینگ ، 2006).
یکی از روش های درمان غیردارویی، استفاده از فنون بازی درمانی با رویکردهای متفاوت است . اکانر و براورمن (1997) با تاثیر بازی درمانی در کودکان مبتلا به اختلالات ارتباطی – رفتاری پرداختند و در ارزیابی نهایی بعد از درمان، کاهش معناداری
در اختلالات را مشاهده کردند. متاآنالیز بر روی 93 مطالعه کنترل شده که به بررسی تاثیر بازی درمانی پرداختند، تاثیر کلی درمان را مثبت ارزیابی کردند (براتون و همکاران، 2005)
بازی درمانی هدایتی (فعال) رویکردی با ساختار و مبتنی بر نظریه درمان است که فرایندهای یادگیری و ارتباط طبیعی و بهنجار کودکان را پایه ریزی می کند (کارمیخاییل ، 2006).
بازی درمانی هدایتی راهی است برای غلبه بر اضطراب در کودکان آشفته و مضطرب، که در آن از بازی به عنوان یک واسط ارتباطی میان کودک و درمانگر استفاده می کنند (کاتاناج ، 2005).
روش پژوهش
در این پژوهش نیمه آزمایشی و مداخله ای با طرح پیش آزمون، پس آزمون و گروه کنترل، جامعه آماری کلیه کودکان مبتلا به اختلالات طیف اتیسم 3-14 سال است که بر اساس تشخیص قطعی اتیسم و آزمون تشخیصی گارس 2، تشخیص اختلالات طیف اتیسم را دریافت کرده اند. بنابراین ، تعداد 10 نفر از کودکان 8-5 سال با تشخیص اختلال طیف اتیسم سطح عملکرد 2 با استفاده از معیارهای تشخیصی مختلف از مرکز آموزشی توانبخشی باران مهر به صورت در دسترس انتخاب و به صورت جایگزینی تصادفی در دو گروه 5 نفره آزمایش و کنترل قرار گرفتند. ابتدا پرسشنامه شناسایی علایق کودک برای بازی درمانی برای گروه ازمایش اجرا گردید و در فرم نمودار پیش از مداخله اطلاعات اولیه ثبت گردید سپس گروه آزمایش تحت مداخله بازی درمانی هدایتی قرار گرفتند و گروه کنترل مداخله ای دریافت نکردند. لازم به ذکر است که گروه های آزمایش و کنترل در متغیرهای سن ( دامنه ی سنی هر دو گروه بین 5 تا 8 سال می باشد) جنسیت (فقط پسر) با هم همتا شدند.

جدول 1. مشخصات جمعیت شناختی نمونه ها
گروه سن جنسیت

گروه آزمایش 6 سال پسر

7 سال پسر

4سال پسر

8 سال پسر

7 سال پسر

گروه کنترل 4 سال پسر

6سال پسر

6سال پسر

7سال پسر

8 سال پسر

ابزار پژوهش:
ابزار این پژوهش آزمون تشخیصی گارس 2 و آزمون مهارت های اجتماعی وایلیند و پرسشنامه شناسایی علایق بازی کودک بود. آزمون تشخیصی گارس 2 به جهت تشخیص میزان شدت اختلال طراحی شده است که دارای 3 مقیاس فرعی تشخیصی شامل مقیاس رفتارهای کلیشه ای، مقیاس ارتباط کلامی، مقیاس مهارت های اجتماعی می باشد و دارای فرم کاغذ و مدادی است و بر اساس نمراتی که در 3 مقیاس فوق بر اساس نمره گذاری طیف لیکرت به شکل اصلا، به ندرت، گاهی اوقات و اغلب می باشد در طیف اختلال قرار می گیرند می باشد .
آزمون مهارت های اجتماعی واینلند
دال در سال 1953 آزمون رشد اجتماعی واینلند را تهیه و تدوین کرد. محمد تقی برراهنی ولی اخوت و لقمان دانشمند، در سال 1357 این آزمون را ترجمه و رواسازی کردند. این مقیاس 117 سوال دارد و به گروه های یک ساله تقسیم شده است. در هر ماده، اطلاعات مورد نیاز نه از طریق موقعیت های آزمون، بلکه از راه مصاحبه با مطلعان (پدر، مادر، اعضای خانواده و مربی ) یا خود آزمودنی، به دست می آید. اساس این مقیاس بر این استوار است که فرد در زندگی روزمره، توانایی چه کارهایی را دارد. این مقیاس به هشت طبقه خودیاری عمومی، خودیازی در غذا خوردن، خودیاری در لباس پوشیدن، خود فرمانی، اشتغال، ارتباط زبانی، جا به جایی و اجتماعی شدن تقسیم می شود. با توجه به نمره های شخص در طبقات هشت گانه این مقیاس، می توان ” سن اجتماعی (SA) و بهره اجتماعی ( SQ) را محاسبه کرد. مقیاس واینلند روی 620 نفر ( شامل 10 مرد و 10 زن) در هر یک از گروه های سنی از تولد تا 30 سالگی هنجاریابی شده است. ضریب پایایی با آزموایی 123 نفر 92/0 گزارش شده است. روایی خارجی این آزمون در بازآزمایی 88/0 و روایی درونی 74/0 به دست آمده است. در این پژوهش، این آزمون به منظور سنجش سازگاری اجتماعی کودکان مبتلا به اختلالات طیف اتیسم استفاده شد. در این پژوهش برای تجزیه و تحلیل داده ها، از نرم افزار SPSS استفاده شد.
2.آزمون تشخیصی گارس 2: آزمون گارس چک لیستی است که به تشخیص افراد مبتلا به اختلال طیف اتیسم کمک می کند. این آزمون در سال 1994 بهنجار شده است و معرف موضوع هایی از اتیسم بر روی گروه نمونه 1094 نفری از 46 ایالت از کلمبیا، پروتوریکا و کاناداست. گارس دارای 3 خرده مقیاس است که خرده مقیاس اول، رفتارهای کلیشه ای را شامل رفتارهای کلیشه ای ، اختلالات حرکتی و رفتارهای عجیب و غریب را توصیف می کند. خرده مقیاس دوم مربوط به برقراری ارتباط است و این ایتم ها رفتارهای کلامی و غیر کلامی را توصیف می کند که نشانه هایی از اتیسم است . تعاملات اجتماعی سومین خرده مقیاس است موضوع هایی را ارزیابی می کند که قادر است به طور مناسب رویدادها را برای مردم شرح دهد. پایایی گارس در دامنه قابل پذیرش پذیرفته شده است. مطالعات انجام شده نمایانگر ضریب آلفای 0.90 برای رفتارهای کلیشه ای، 0.89 برای ارتباط، 0.93 برای تعامل اجتماعی است.
فرایند اجرای پژوهش
شرکت کنندگان در این پژوهش کودکان مبتلا به اختلالات طیف اتیسم با عملکرد سطح 2 بودند که بر اساس آزمون تشخیصی گارس 2 تشخیص را دریافت نمودند. پس از آن که شرکت کنندگان انتخاب و به صورت تصادفی در دو گروه آزمایش و کنترل قرار گرفتند. در ابتدا و به عنوان پیش آزمون والدین هر دو گروه به آزمون تشخیصی گارس پاسخ دادند. سپس کودکان گروه آزمایش در 8 جلسه 25 الی 30 دقیقه مداخلات بازی درمانی هدایتی را به مدت دو روز در هفته و به طور منظم شرکت کردند. برنامه طراحی شده در این پژوهش بر اساس نظر متخصصان مورد تایید قرار گرفت همچنین اجرای مداخله بازی درمانی غیر هدایتی (غیر فعال) بر روی 5 کودک گروه آزمایش به جهت آشنایی با فضای بازی درمانی، افزایش سازگاری، نحوه عملکرد اولیه کودک طی یک جلسه انجام پذیرفت و پس از آن جلسات هدفمند با پروتکل های رفتاری تعیین شده به جهت ارتقا سطح عملکردهای ارتباطی – اجتماعی کودک در 7 جلسه مداخله بازی درمانی هدایتی (فعال) انجام شد . در هر جلسه مداخله سطح عملکرد کودک روی نمودار های از پیش تعیین شده مشخص گردید. و بعد از آن نوع فضاسازی همچنین استفاده از ابزارها و میزان مشارکت یا مداخله در بازی و موانع احتمالی مورد اصلاح قرار گرفت و بعد از اتمام جلسه مداخله تغییرات اتفاق افتاده در فرم های ثبت دقیق اهداف رفتاری، در هر هدف تعیین شده کلی و اهداف رفتاری جزئی و نیز ابزار مورد استفاده، شیوه بازی و نحوه پاسخدهی هر کودک به صورت توصیفی دقیق ثبت گردید که نمونه ای از فرم های ثبت در ادامه پژوهش ارائه خواهد شد.
جدول شماره 1 :میانگین و انجراف معیار در پیش آزمون و پس آزمون متغیر مهارت های ارتباطی – اجتماعی
پیش آزمون پس آزمون متغیر
انحراف استاندار میانگین انحراف استاندارد میانگین گروه ها
199/3 717/3 377/0 142/0 آزمایش مهارت های ارتباطی – اجتماعی
360/2 714/1 603/1 50/1 کنترل

جدول شماره 2 : نتایج کوواریانس بر میانگین نمرات پس آزمون گروه های آزمایش و کنترل برای متغیر مهارت ارتباطی – اجتماعی
توان آماری ضریب تاثیر سطح معناداری F درجه آزادی متغیر
67/0 579/0 028/0 31/9 1 مهارت ارتباطی – اجتماعی

نتایج جدول شماره 2 نشان می دهد که با توجه به سطح معناداری p: 0/028)) تفاوت معناداری بین دو گروه وجود دارد بدین معنی که گروه آزمایش بعد از ارائه مداخله ، نمره بیشتری را در مقایسه با گروه کنترل دریافت کردند بنابراین بازی درمانی هدایتی (رفتاری) در بهبود و تقویت مهارت های ارتباطی – اجتماعی موثر بوده است و به طور معنی داری افزایش داشته است. یافته های حاصل از این پژوهش با یافته های پژوهش های انجام شده دیگر از جمله تیگز، دیلی و گریگر و جعفری و همکاران در زمینه تاثیر بازی درمانی در کاهش مشکلات رفتاری – ارتباطی ، هماهنگ است و یافته های آنها را مورد تایید قرار می دهد.
بحث و نتیجه گیری
همان گونه که در بخش نتایج اشاره شد، بازی درمانی هدایتی (رفتاری) در بهبود و تقویت مهارت های ارتباطی – اجتماعی موثر بوده است و به طور معنی داری افزایش داشته است. یافته های حاصل از این پژوهش با یافته های پژوهش های انجام شده دیگر از جمله تیگز، دیلی و گریگر و جعفری و همکاران در زمینه تاثیر بازی درمانی در کاهش مشکلات رفتاری – ارتباطی ، هماهنگ است و یافته های آنها را مورد تایید قرار می دهد.
در تببیین اثربخشی این شیوه درمانی بر افزایش مهارت های ارتباطی – اجتماعی کودکان باید گفت که بنابر نظر متیس و لاکمن کودکانی که فاقد مهارت های اجتماعی مناسب هستند بسیار کم از سوی همسالانشان پذیرفته می شوند . همچنین، دارای درک نادرست و مغرضانه ای از همسالان، توانایی محدود در دیدگاه گیری و همدلی ضعیف با دیگران هستند و توانایی های رشد نیافته ای در پی بردن به افکار، نیات و احساسات دیگران دارند. به علاوه آنها در کمیت و کیفیت راهبردهای حل مسئله دارای نقص اند و حل مشکلات اجتماعی، راه حل های مثبت کمتری به کار می برند. یکی از شیوه های درمانی که می تواند باعث کاهش نشانه های این اختلال در کودکان مبتلا به اختلالات طیف اتیسم و در نتبجه کاهش تاثیرات منفی آن بر زندگی کودک شود بازی درمانی است. بازی درمانی روشی است برای مقابله با استرس های اجتماعی و هیجانی و به کودکان اجازه می د هد تا مسائلی را که نمی توانند در محیط واقعی شان مطرح کنند. در قالب بازی ارائه دهند.

منابع:
– اباذری، کبری؛ ملک پور، مختار؛ قمرانی، امیر؛ عابدی، احمد؛ فرامرزی، سالار. (1396). تاثیر برنامه درمانی مداخله مبتنی بر تفاوت های فردی بر اساس هیجان ابراز شده مادران بر مهارتهای اجتماعی کودکان مبتلا به اختلال اتیسم با عملکرد بالا. پاییز1396، دوره 23، شماره 3. مجله روانشناسی بالینی و روان پزشکی.
– احمدی؛ سیدجعفر، صفری؛ طیبه، همتیان؛ منصوره، خلیلی؛ زهرا (1390). بررسی شاخص های روانسنجی آزمون تشخیصی اوتیسم (GARS) مرکز آموزش و توانبخشی کودکان اتیسم اصفهان ، مجله پژوهش های علوم شناختی و رفتاری ؛ سال اول ، شماره اول، پاییز و زمستان 1390.
– هاشمی رزینی، هادی؛ کرم پور، مینو.(1394). اثربخشی آموزش کارکردهای اجرایی بر مهارت های اجتماعی و ارتباطی کودکان طیف اتیسم. فصلنامه مطالعات روان شناسی بالینی، شماره بیستم، سال پنجم.
– حسنی؛ راحله، میزائیان؛ بهرام، خلیلیان؛ علیرضا (1392). اثربخشی بازی درمانی مبتنی بر رویکرد شناختی – رفتاری بر اضطرای و عزت نفس کودکان مبتلا به اختلال نارسایی توج – بیش فعالی . فصلنامه پژوهش های نوین روانشناختی ، سال هشتم، شماره 29 .
– Bratton Susec, Ray dee, Rhine Tammy and Jones Leslie (2005). The Dfficacy of play Therapy whitchildren, Professional Psychology: Research and practice, Vol. 36 , pp:376-390.
– Caattanach, Ann(2005). Introduction to play Thetapy , This Edition Published in the Tylor & Francis E Library.
– Carmichael, K.D. (2006). Play Therapy : An Introduction , Glenview: prentice Hall.
-Duffy, C. & Healy, O. (2011). Spontaneous communication in autism spectrum disorders: a review of topographies and interventions . Research in autism spectrum disorders, 5, 977- 983.
– Matson, J.L.& Nebel – Schwalm, M. S.(2007). Comorbid psychopathology with autism spectrum disorder in children : an overview . Research in developmental disabilities, 28, 341- 352.
– Schaefer, Charles E., Kaduson, Heidi Gerard (2006). Contemporary play therapy (Theory, research and practice), The Guilford press, New York. London.